Χ. Γιανναράς - Οι λύσεις γεννιώνται, δεν σερβίρονται

Eχουν επιβάλει να τους αποκαλούμε, αόριστα και κατ’ ευφημισμόν, «οι Aγορές». Aλλά δεν πρόκειται για παραγωγούς και διαθέτες αγαθών ούτε για παρόχους υπηρεσιών. Δεν μετέχουν στις παραγωγικές και ανταλλακτικές σχέσεις τις αναγκαίες για να λειτουργεί η ανθρώπινη συλλογικότητα, η «κοινωνία της χρείας».

Πρόκειται για εμπόρους του χρήματος. Aποσπούν το χρήμα από την πραγματικότητα των σχέσεων κοινωνίας των αναγκών, το αυτονομούν σαν αφηρημένη «λογιστική» αξία καθεαυτήν και το εμπορεύονται. Δανείζονται με πολύ χαμηλά επιτόκια και δανείζουν με πολλαπλασίως αυξημένα.

H διακύμανση των επιτοκίων δανεισμού είναι λογική συνάρτηση του κινδύνου που διατρέχει ο δανειστής να βρεθεί ο δανειζόμενος σε αδυναμία αποπληρωμής του χρέους του. Oμως την εκτίμηση αυτού του κινδύνου την επιφυλάσσουν «οι Aγορές» στον εαυτό τους αυθαίρετα και μονοπωλιακά: έχουν δικούς τους, ιδιωτικούς «οίκους αξιολόγησης» της αξιοπιστίας των δανειοληπτών, οίκους ανυπότακτους σε πολιτικό, δηλαδή κοινωνικό έλεγχο.

Κ. Παπαϊωάννου - [Η νεοτερικότητα, τέλειος αντίποδας του ελληνικού ανθρωπισμού]

Duerer, Melencolia I, 1514

Από την Αναγέννηση και μετά, δεν μπορούμε πια να σκεφτούμε το σύμπαν ως ένα δομημένο και συνεκτικό όλον. Ο κόσμος φέρνει μέσα του μια δυαδικότητα που τίποτα δεν μπορεί να την υπερβεί: ο κόσμος των πραγμάτων και ο κόσμος του πνεύματος εμφανίζονται ως οι δύο πόλοι μιας πραγματικότητας για τους οποίους ήδη ο Ζαν Μαιρ (Jean Mair), στα τέλη του 15ου αιώνα, έλεγε πως nonfacientia unumla [«Δεν είναι ταυτόσημα», «Δεν αποτελούν ένα»]. Το είναι της φύσης αποτελεί στο εξής αντικείμενο παράστασης, επιστημονικής γνώσης και τεχνικής εκμετάλλευσης. Το είναι του ανθρώπου τίθεται ως υποκείμε­νο απέναντι στον κόσμο ο οποίος γίνεται πλέον αντιληπτός ως ένα σύστη­μα αντικειμένων ουσιαστικά ξένο προς τον άνθρωπο, «βουβό» σε ό,τι α­φορά τον ύστατο προορισμό του.

Μέχρι τότε ο άνθρωπος γνώριζε τον εαυτό του σε αναφορά με μια οι­κουμενική τάξη πραγμάτων που τον υπερέβαινε από όλες τις πλευρές. Η ύπαρξη μπορεί να συγκλονιζόταν από βαθύτατους φόβους, αλλά δεν ήταν προβληματική: ο άνθρωπος αναγνώριζε τη φυσική του θέση μέσα στην αμε­τακίνητη και αδιαμφισβήτητη ιεραρχία των όντων και των πραγμάτων. Αλ­λά η ανάδυση της σύγχρονης επιστήμης πυροδότησε μια ριζική αμφιβολία: δεν είναι μονάχα η θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο, είναι η ίδια η ιδέα του σύμπαντος που έχει γίνει προβληματική. Ο σύγχρονος άνθρωπος χάνει την αίσθηση της ζωντανής ολότητας του κόσμου. 

Αυτό προσπάθησε να εκ­φράσει ο Ντύρερ (Duerer) μέσα από τη σκυθρωπή και ανήσυχη μορφή της Μελαγχολίας του (1514): ο διαβήτης και τα όργανα μέτρησης που την περι­στοιχίζουν, η ζυγαριά και ο πίνακας με τους αριθμούς πάνω στον τοίχο φαντάζουν σαν τα σύμβολα μιας βαθιά απομονωμένης ψυχής, στους κόλ­πους ενός απεριόριστα ανοιχτού σύμπαντος που αποκλείει κάθε αίσθημα συμπάθειας ανάμεσα στο σκεπτόμενο εγώ και τα πράγματα. It's all in pieces, all coherence gone, θα πει ο Τζων Ντον (John Donne), σ 'ένα ποίημά του με τον χαρακτηριστικό τίτλο: «Μια ανατομία του κόσμου» (1611)... Ο άνθρω­πος αισθάνεται ξένος μέσα σ' αυτό το σύμπαν, χτισμένο από ένα - πνεύμα που υπολογίζει και μετρά αλλά είναι ανίκανο πια να συλλάβει τον κόσμο ως όλον. Αυτός ο κόσμος, η σημασία του οποίου παραμένει πάντα αβέβαιη και αποσπασματική, δεν σχετίζεται πια με τις βαθύτερες τάσεις της ψυχής καμιά οντολογική βεβαιότητα δεν απορρέει πια από την πορεία του κόσμου. «Τι είναι ο άνθρωπος μέσα στη φύση:» Τούτη η κραυγή του Πασκάλ μπροστά στην παγερή μοναξιά των απέραντων χώρων εκφράζει μια εμπειρία που μέχρι τότε καμιά άλλη εποχή δεν θεωρούσε δυνατή: οι θετικές επιστήμες γεννούσαν ένα συναίσθημα οντολογικής αβεβαιότητας και υπαρξιακής μο­ναξιάς η ένταση της οποίας έμελλε να αποδειχθεί ανάλογη με την πρόοδο της γνώσης.