Κ. Παπαϊωάννου - Το ελληνικό πρόσωπο και η Δύση

Δυστυχώς οι υποχρεώσεις δεν με αφήνουν σήμερα παρά να αλιεύσω και να παραθέσω μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συνέντευξη του Κώστα Παπαϊωάννου(1925-1981), του μεγάλου αυτού Έλληνα διανοούμενου. Αφορμή, η συζήτηση για την Ευρώπη και την σχέση μας με την Δύση... γιατί όπως ήδη αναφέρει ο Κ. Παπαϊωάννου από την πρώτη στιγμή, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός λαού δεν εντοπίζονται στα «οικονομικά φαινόμενα» αλλά «στον τρόπο με τον οποίο αισθάνεται το φυσικό περιβάλλον»

α.α.

Το ελληνικό πρόσωπο και η Δύση

συνέντευξη του Κώστα Παπαϊωάννου

Αναδημοσίευση από το περ. ΕΠΙΚΑΙΡΑ Νο 373, 25 Σεπτ. 1975.

-Τι εννοούμε λέγοντας Κοινωνιολογία της Τέχνης και ποια η χρησιμότητά της στη σημερινή εποχή;

- Το πρώτο που πρέπει να πει κανείς είναι ότι η τέχνη είναι ένας αυτόνομος παράγοντας. Έχει τη δική της νομοτέλεια, τους δικούς της σκοπούς. Με τη διαφορά ότι καθώς είναι ζωντανό φαινόμενο, οπωσδήποτε έχει σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα –η οποία, πολλές φορές, μπορεί να είναι πολιτική, με την ευρύτερη έννοια του όρου–, δηλαδή έχει σχέση με τη βαθύτερη ψυχή της κοινωνίας. Γι’ αυτό, αν θέλουμε να γνωρίσουμε ουσιαστικά και σε βάθος μια οποιαδήποτε κοινωνία, θα καταφύγουμε βασικά στη θρησκεία και στην τέχνη της.

Τσιρώνης Θέμης, Το θαλασσινό τριφύλλι (ζωγραφική σε ξύλο)

Γνωρίσματα των πολιτισμών

Αν θέλουμε, δηλαδή, να ξεχωρίσουμε τον κινέζικο λαό από τους άλλους, δεν θα αναφερθούμε βέβαια σε τούτο ή εκείνο το οικονομικό φαινόμενο, αλλά στον τρόπο με τον οποίο αισθάνεται το φυσικό περιβάλλον.

Θα εξετάσουμε το θρησκευτικό του βίωμα. Οι Ταοϊστές π.χ. εμφανίζουν την πραγματικότητα μέσα από μια «ομίχλη» γιατί δεν πιστεύουν στην ύπαρξη της αντικειμενικής πραγματικότητος. Άλλοι θα την εμφανίσουν κάπως σκληρότερη, πιο ρεαλιστική – με τη διαφορά ότι όλες αυτές οι παραλλαγές βρίσκονται στο εσωτερικό μιας ορισμένης κοσμοθεωρίας.

Θα εξετάσουμε ακόμη την αίσθηση που έχουν του πραγματικού κόσμου, όπως εμφανίζεται στην ζωγραφική του, και, οπωσδήποτε στην κουζίνα τους… Η κουζίνα των Κινέζων τι είναι; Μια άρνηση του αντικειμενικού κόσμου. Δεν ξέρεις τι τρως: κοτόπουλο ή ψάρι… Όλα αυτά ανακατεύονται κατά τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ανακατεύονται και στην ζωγραφική.

Συνεπώς, η Τέχνη είναι μεν αυτοτελές φαινόμενο, εκφράζει όμως την ουσία ενός πολιτισμού.

Ο καλύτερος τρόπος για να ξεχωρίσεις τη Δύση από την Ανατολή ή από την Αρχαία Ελλάδα, είναι να σκεφθείς έναν Καθεδρικό Ναό γοτθικού ρυθμού, ή έναν Δωρικό ναό όπως τον Παρθενώνα, ή ένα ισλαμικό τέμενος, ή μια παγόδα ή την Αγιά Σοφιά από την Βυζαντινή τέχνη.

Όταν μιλάμε λοιπόν για Κοινωνιολογία της Τέχνης δεν πρόκειται απλώς και μόνο για την συσχέτισή της τάδε καλλιτεχνικής παραγωγής με τούτη ή εκείνη την οικονομική ή πολιτική μορφή ή ύπαρξη μιας Κοινωνίας, αλλά κυρίως με τη βαθύτερη ψυχή της.

Αν θέλουμε να γνωρίσουμε τη νεώτερη Ελλάδα όταν γεννιέται, τι θα σκεφτούμε; Το δημοτικό τραγούδι, τη μορφή των σπιτιών… Καλύτερος τρόπος να γνωρίσεις την Ελλάδα είναι να δεις τα Αιγαιοπελαγίτικα σπίτια. Εκεί εμφανίζονται οι βαθύτερες τάσεις της κοινωνίας μας, πολύ ποιο ανοικτά, πολύ πιο ελεύθερα, πολύ πιο καθαρά παρά στην πολιτική ή την κοινωνική σκέψη.

Χρέος προς το παρελθόν

-Ανήκετε σ’ εκείνους που πιστεύουν ότι δεν είναι δυνατόν να συνειδητοποιήσουμε το παρόν, κι ακόμα περισσότερο ν’ αντιμετωπίσουμε σωστά το μέλλον, αν δεν σταθούμε στον αρχαίο κόσμο…

- Θα το πω αλλιώς: Ότι οι Λαοί, κι ιδιαίτερα εμείς οι Έλληνες, δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε το παρόν παρά μόνον σε συνάρτηση με το ίδιο μας το παρελθόν.

Αυτό που ξεχωρίζει τους Έλληνες απ’ τους άλλους λαούς είναι ότι στον ελληνικό χώρο δεν σταμάτησε η πολιτιστική παρουσία, και η δημιουργία πάνω από 7.000 χρόνια.

Υπάρχουν κι άλλοι πανάρχαιοι λαοί όπως οι Κινέζοι και οι Εβραίοι. Αλλά σ’ αυτούς έγιναν μεγάλες τομές. Οι Εβραίοι, με τη μεγάλη διασπορά, έπαψαν να μιλάνε τη γλώσσα τους και τώρα μόλις την ξαναβρίσκουν.

Στην Κίνα παρατηρούμε μια επανάληψη ενός τυποποιημένου πολιτισμού που, κατά κάποιο τρόπο, έχει παγιωθεί μέσα σε ορισμένες μορφές. Ήταν ένα είδος κινέζικου ακαδημαϊσμού που, τώρα, καταρρέει με τον εξευρωπαϊσμό της Κίνας από τον Μάο Τσε Τουνγκ.

Αντίθετα, στην Ελλάδα, αυτό που μας κάνει εντύπωση είναι ότι η πολιτιστική και η πνευματική δημιουργία είναι συνεχής από τη νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα. Η Τουρκοκρατία ήταν βέβαια ένα παράξενο ιντερμέτζο, που είχε τις επιπτώσεις του. αλλά είναι βέβαιο ότι είναι αδύνατο να έλθει κανείς σ’ επαφή με τα ελληνικά φαινόμενα, να δει δηλαδή ένα αιγαιοπελαγίτικο σπίτι ή ένα ξωκλήσι, σ’ έναν οποιοδήποτε αυθεντικό τόπο, που δεν έχει υποστεί την επίδραση των Φράγκικων τρόπων εκφράσεως, είναι αδύνατο να δει κανείς κάτι το γνήσια νεοελληνικό – ένα σπίτι στην Ύδρα, στη Σκύρο, είτε στη Σαντορίνη, είτε τις ζωγραφιές του Παγώνη στο Πήλιο – χωρίς να αισθανθεί μια παρουσία, απόλυτη, ενός παρελθόντος που περνάει τα 5.000 ή 7.000 χρόνια.

Θέλω να πω ότι είναι αδύνατο να καταλάβει κανείς τη σημασία της νησιώτικης τέχνης αν δεν έχει καταλάβει τι σημαίνει η λιτότητα της έκφρασης της παλαιάς κυκλαδίτικης τέχνης (δηλ. του 3000 π.Χ.), αν δεν θυμηθεί ότι οι Έλληνες στα χρόνια του Περικλή αρνιόνταν όλα τα πλουμίδια κι ότι δεν γνώρισαν ποτέ τον φόρτο των μορφών της γοτθικής ή της μπαρόκ τέχνης.

Αυτή, την χαρακτηριστικά απλή ελληνική έκφραση, την συναντάει κανείς στην προελληνική τέχνη, στην κλασική ελληνική και στη βυζαντινή τέχνη. Την ίδια έκφραση συναντούμε στους ελληνικούς μύθους και στα ξωκλήσια, έτσι όπως δένονται με το περιβάλλον.

Η εξάρτηση του μέλλοντος

Γι’ αυτό λυπάμαι όταν βλέπω ότι η νέα γενιά έχει την εντύπωση ότι η ιστορία αρχίζει σήμερα κι ότι δεν υπάρχει παρά μόνο το μέλλον. Όλα έχουν απόλυτη εξάρτηση από το παρελθόν που, δυστυχώς, είναι τόσο πλούσιο και τόσο πολυποίκιλο. Ένα παρελθόν που δεν το ξέρουν και που για να το μάθουν θέλουν καιρό…

- Κύριε Παπαϊωάννου, είπατε για το παρελθόν ότι είναι «δυστυχώς τόσο πλούσιο». Γιατί «δυστυχώς;»

- Γιατί είναι δύσκολο να αποκτήσει κανείς μια συνοπτική, έστω, εικόνα μιας τόσο πλούσιας παράδοσης. Στα ελληνικά έχουν γραφεί τόσο ο Όμηρος όσο και η Καινή Διαθήκη. Δύο κόσμοι αντίθετοι… Στα ελληνικά είναι γραμμένα και τα μεγαλύτερα συγγράμματα των Πατέρων της ελληνικής Εκκλησίας, και τα συγγράμματα του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη – πράγμα που δεν απαντάται σε άλλους πολιτισμούς.

Υπάρχουν πολιτισμοί πιο αρχαίοι από τον δικό μας. Οι Κινέζοι λόγου χάριν. Αυτοί, όμως, ήταν πάντοτε κλεισμένοι στον εαυτό τους, είχαν ελάχιστη σχέση με τον εξωτερικό κόσμο και κατά κάποιο τρόπο επανελάμβαναν επί αιώνες τα ίδια μοτίβα.

Στον τόπο μας είναι καταπληκτικό να σκέφτεται κανείς ότι στην ίδια γλώσσα έχουν γραφεί ο Όμηρος, ο Αισχύλος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Μάρκος Αυρήλιος (που είναι ένας εξελληνισμένος Ρωμαίος της Ισπανίας), ο Φίλων ο Ιουδαίος, που είναι Εβραίος της Αλεξάνδρειας, ο Πλωτίνος, που έκανε το πέρασμα προς τη νέα βυζαντινού τύπου μυστικοπάθεια, οι Πατέρες της Εκκλησίας, η λογοτεχνία μιας αυτοκρατορίας που βάστηξε 1000 χρόνια, ως τον Μακρυγιάννη, τον Σολωμό, τον Σικελιανό, τον Σεφέρη, τον Ελύτη…

Είναι πολύ δύσκολο να συλλάβει κανείς σε μια ενότητα, ένα πολιτιστικό κεφάλαιο, τόσο πολυποίκιλο. Οι Γάλλοι όταν μαθαίνουν τους κλασικούς τους, μαθαίνουν τον Ρακίνα, τον Πασκάλ – που έζησαν τον 16ον και τον 17ον αιώνα.

Εμείς είμαστε καταδικασμένοι από τη φύση των πραγμάτων να πηδάμε τους αιώνες, να μιλάμε 4-5 γλώσσες (δημοτική, καθαρεύουσα, αρχαΐζουσα). Κι αυτή η πολυποίκιλη παράδοση που έχουμε, μας δημιουργεί ένα σωρό προβλήματα που ακόμη δεν έχουμε λύσει.

Δεν έχουμε ακόμη γλώσσα.

Κι είναι φυσικό. Το γλωσσικό πρόβλημα υπάρχει στην Ελλάδα από «καταβολής», διότι οι εκφράσεις των κλασικών ήταν διάφορες.

Ο Όμηρος έχει τη δική του γλώσσα, η τραγωδία τη δική της, η πεζογραφία τη δική της. Και οι μερικές απόπειρες που έγιναν για να ενοποιηθούν αυτές οι γλώσσες, απέτυχαν. Ίσως τώρα αρχίζει να γίνεται δυνατή η δημιουργία μιας κοινής γλώσσας. Αλλά αυτό είναι δύσκολο. Γιατί, το τονίζω, πίσω απ’ αυτό που ονομάζουμε παρόν υπάρχει ένα πελώριο παρελθόν… Με το οποίο, ποτέ, ευτυχώς ως τώρα, δεν ήλθαμε σε πραγματική, εκ θεμελίων, ρήξη. Τέτοιες ρήξεις, όταν γίνονται μέσα στην ιστορία, σημαίνουν όλεθρο και καταστροφή.

Θανάσιμη η ρήξη

Κοιτάξτε: Ο Χριστιανισμός δεν είναι το αντίθετο της Ειδωλολατρίας; Κι όμως, οι Πατέρες της Εκκλησίας χρησιμοποιούν τον Πλάτωνα, χρησιμοποιούν ειδωλολατρικές έννοιες για να εκφράσουν ένα καινούριο περιεχόμενο.

Ποτέ δεν έγινε αληθινή ρήξη. Ποτέ δεν είχαμε απόλυτη άρνηση του παρελθόντος από το παρόν.

Μια από τις μεγαλύτερες αυταπάτες της σημερινής ανθρωπότητας είναι η ιδέα ότι μπορείς ν’ αρχίσεις από το μηδέν. Όσοι πήγαν ν’ αρχίσουν από το μηδέν κατέληξαν σ’ αυτό. Ο Χίτλερ π.χ. άρχισε από το μηδέν. Επεχείρησε να εγκαινιάσει μια απόλυτα καινούρια εποχή στην ιστορία. Ο Στάλιν είχε την ίδια μυθολογία. Και πιο ήταν το αποτέλεσμα; Να εξοντώσουν εκατομμύρια ανθρώπων…

- Εμείς που σκεφτόμαστε τη σύγχρονη Ελλάδα, αναρωτιόμαστε αν και πως θα μπορέσουμε να διαδραματίσουμε κάποιο ρόλο στη σύγχρονη Ευρώπη…

- Χωρίς να μεγαλοποιούμε τα πράγματα, χωρίς να καταφεύγουμε στη ρητορική, το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να μείνουμε αυτοί που είμαστε. Να μην διαφθαρούμε από την Τηλεόραση, από το Ραδιόφωνο, από τις μόδες που έρχονται απ’ το εξωτερικό και που είναι πρόσκαιρες και εντελώς επιφανειακές. Και, φυσικά, να δημιουργήσουμε κάτι.

- Τι μπορούμε να δημιουργήσουμε όταν αρνούμεθα την πραγματικότητα, αυτήν που μας προσφέρουν τα μέσα ενημερότητας;

- Τραγικό το πρόβλημα. Δεν έχει βρεθεί λύση σε κανένα μέρος του κόσμου. Από τη Γαλλία που είναι από τις πιο – ας πούμε – προηγμένες χώρες, μέχρι τις πιο καθυστερημένες, ένα είναι το μεγάλο θέμα: Πώς θα διατηρήσει κανείς την ταυτότητά του, τη προσωπικότητά του, σε μια εποχή που τα μέσα πληροφορήσεως, απλοποιούν τα προβλήματα, απλουστεύουν τις καταστάσεις και φτωχαίνουν τον ψυχικό κόσμο των ανθρώπων.

Θα σας αναφέρω ένα παράδειγμα: Αν κάποιος τόπος είχε μεγάλη αρχιτεκτονική παράδοση, αυτός είναι η Γαλλία ή η Ιταλία… Τι γίνεται σήμερα εκεί;

Η διάδοση των τεχνικών μέσων (τα τσιμέντα, τα τζάμια, τα μέταλλα κλπ.) έχουν εξαφανίσει έναν ολόκληρο κόσμο που ήξερε και δούλευε την πέτρα, το ξύλο κλπ.

-Εδώ μας θυμίζετε μιας από τις βασικότερες παρατηρήσεις που έγιναν στο Συμβούλιο της Ευρώπης, σχετικά με την προστασία της αρχιτεκτονικής παραδόσεως. Η έλλειψη τέτοιων εργατών είναι σοβαρό πρόβλημα…

- Πάρτε ένα παράδειγμα. Πάρτε τη Σκύρο. Έχει μια περίφημη αρχιτεκτονική παράδοση. Τα σπίτια της ήταν καταπληκτικά. Κάθε σκαλοπάτι ήταν ένα έργο τέχνης… Όλα αυτά εξαφανίστηκαν από τη στιγμή που ανακαλύφθηκε το μπετόν. Η ανθρωπότητα απειλείται απ’ αυτή την παθητική στάση των ανθρώπων. Μοιάζει να είμαστε καταδικασμένοι από τον τρόπο αναπτύξεως των τεχνικών μας μέσων. Κι ενώ το βλέπουμε, το ζούμε, γινόμαστε ολοένα και πιο παθητικοί…

-Δηλαδή, μ’ άλλα λόγια, το πνεύμα βάλλεται από μας τους ίδιους;

«Σχολή παθητικότητος…»

- Όχι απλώς βάλλεται. Εκμηδενίζεται. Ο,τιδήποτε υπάρχει σήμερα, ανεξάρτητα από τα πολιτικά καθεστώτα, είναι μιας σχολή παθητικότητος. Όταν μπαίνεις σπίτι σου κι έχει τηλεόραση, και ξέρεις ότι μπορείς να «ξεχάσεις» τη στενοχώρια σου, τα προβλήματά σου πατώντας ένα κουμπί και βλέποντας έναν κάου-μπόυ να σκοτώνει έναν άλλο κάου-μπόυ, η οτιδήποτε άλλη βλακεία – αυτό τι είναι;

Μαθαίνεις να μην απομονώνεσαι. Και, επί πλέον, αποχαυνώνεσαι μπροστά σ’ ένα οποιοδήποτε θέαμα – είτε είναι καλής, είτε μέτριας, είτε χειρίστης ποιότητας.

Ας είναι το καλύτερο φιλμ. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Μαθαίνει ο άνθρωπος σιγά-σιγά, κι από τα παιδικά του χρόνια, να μην αντιμετωπίζει τα προβλήματά του. Βρήκε ένα όπιο που δεν του στοιχίζει τίποτα. Πατά το κουμπί και κάθεται και βλέπει τον κάου-μπόυ…

Στην Ελλάδα υπήρχε μια διαρκής πνευματική ενεργητικότητα. Ακόμα και στις φοβερότερες εποχές. Μην ξεχνάτε ποτέ ότι όταν το Βυζάντιο κατέρρεε σαν Κράτος, η βυζαντινή τέχνη και το βυζαντινό πνεύμα γνώρισαν μια αληθινή αναγέννηση και ακτινοβολία διεθνή που ήταν καταπληκτική.

Η Ρωσία, και η Ρουμανία έγιναν «αποικίες» πολιτιστικές του Βυζαντίου όταν το Βυζάντιο δεν υπήρχε πια.

Ο μεγαλύτερος ζωγράφος στη Ρωσία – πριν από τον Αντρέι Ρουμπλιώφ – ήταν ο Θεοφάν Γκριέκ, που σημαίνει Θεοφάνης ο Έλληνας… Κι όλα αυτά γινόντουσαν όταν το Βυζάντιο από πολιτική, στρατιωτική και οικονομική πλευρά ήταν ετοιμοθάνατο.

Είναι ενδιαφέρον να μάθουμε ότι η πολιτιστική ακτινοβολία και άνθηση ενός λαού δεν έχει καμία σχέση με την πολιτική ή την στρατιωτική δύναμή του. αυτό δεν το σκέφτονται συχνά οι άνθρωποι…

Πολλοί νομίζουν ότι η άνθηση της Τέχνης συμβαδίζει με την ακμή του Κράτους. Δεν είναι αλήθεια.

Εγώ πιστεύω ότι όχι μόνο εμείς οι Έλληνες, αλλά όλοι οι λαοί, είτε είναι προηγμένοι, είτε καθυστερημένοι, είτε ανήκουν στη Δύση είτε στην Ανατολή, απειλούνται από τα μοντέρνα τεχνικά μέσα – «μέσα», με την ευρύτερη έννοια του όρου – και, βέβαια, ανεξάρτητα από το πολιτικό καθεστώς της χώρας τους.

Αν πάει κανείς στην Πράγα και δει την καινούρια πόλη θα διαπιστώσει ότι είναι ένα εξάμβλωμα, ανάλογο μ’ εκείνο που βρίσκει κανείς στις μοντέρνες συνοικίες της Αθήνας, του Πεκίνου, του Κιέβου κλπ. Η παλιά Πράγα, είτε έγινε επί φεουδαρχίας, είτε έγινε επί καπιταλισμού, είναι ένα ατόφιο, αυθεντικό αριστούργημα πολεοδομίας και αρχιτεκτονικής…

Η ευθύνη των λαών

-Η αλήθεια όμως είναι ότι όλοι μας προσπαθούμε να ανακαλύψουμε εξόδους διαφυγής. Μόνο που δεν τις βρίσκουμε…

- Ούτε κι εγώ τις βρίσκω. Αυτό εξαρτάται από την δημιουργικότητα και την αίσθηση της ευθύνης, κατ’ αρχήν των ίδιων των λαών και ύστερα των τάξεων που βρίσκονται στα πράγματα…

-Έχετε σκεφτεί λύσεις;

- Είναι ζήτημα Παιδείας…

- Και πώς αντιλαμβάνεσθε το ζήτημα της Παιδείας;

- Κατ’ αρχήν να μάθει κανείς στους Έλληνες να μην καταστρέφουν τα παλιά. Αν πάτε στην Καστοριά, θα δείτε τρομακτικά πράγματα. Βέβαια, όλα αυτά εξηγούνται από κάποια κοινωνική και οικονομική αναγκαιότητα που είναι σεβαστή.

Κάπου πρέπει να στεγαστούν οι άνθρωποι, τα παλιά σπίτια δεν έχουν ανέσεις κ.ο.κ.

Αλλά το να καταστρέψει κανείς μια πόλη σαν την Καστοριά αυτό είναι τραγικό. Κάποιος πρέπει να επέμβει. Κι όχι το Κράτος. Από πού κι ως πού το Κράτος είναι όργανον πολιτισμού; Το κράτος είναι Κράτος. Το κράτος είναι ένα όργανο της Κοινωνίας. Το θέμα είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι. Εμείς πρέπει να σεβόμαστε…

Γι’ αυτό λέω ότι είναι θέμα Παιδείας. Αν δεν μάθεις από μικρά τα παιδιά, να σέβονται την παράδοση, να ξέρουν ότι υπάρχουν μόνο χάρις σ’ αυτήν, ότι χάρις σ’ αυτήν δεν έχουν γίνει Τούρκοι ή Βούλγαροι – δεν γίνεται τίποτα.

Είναι φοβερό να το σκέπτεται κανείς. Σ’ οποιαδήποτε ελληνική εκκλησία πηγαίνετε τι θα δείτε; Πηγαίνετε π.χ. στη Σκύρο. Υπάρχουν εκκλησίες παλιές μέσα στις οποίες θα δείτε εικονίσματα που, λίγο-πολύ, είναι πιστά στην παράδοση- δεν λέω ότι είναι αριστουργήματα αλλά εν πάση περιπτώσει είναι αυτό που λέμε αυθεντική έκφραση ή, αν θέλετε, είναι μια λαϊκίζουσα τέχνη. Και δίπλα σ’ αυτά θα δείτε ξαφνικά, μια ψεύτικη γελοιογραφική εικόνα, ευρωπαϊκής εμπνεύσεως. Κι αυτό, για τον απλούστατο λόγο, ότι οι άνθρωποι, οι λαοί δεν έχουμε μάθει να ξεχωρίζουμε. Και έχουμε καθήκον να ξεχωρίζουμε ποια είναι η παράδοσή μας, ποια είναι τα κριτήρια του ωραίου και του άσχημου, ποια είναι τα ξένα στοιχεία…

Όμηρος και Μακρυγιάννης

-Πότε νομίζετε, λοιπόν, κύριε Παπαϊωάννου, ότι η Ελλάδα θα μπορέσει να αναπνεύσει τον δικό της αέρα;

- Την ώρα που ο Μακρυγιάννης θα γίνει υποχρεωτικός στα Σχολεία, με τον ίδιο αυθόρμητο τρόπο με τον οποίο ο Όμηρος ήταν ο παιδαγωγός της αρχαίας Ελλάδος.

Οι αρχαίοι Έλληνες τι παιδεία είχαν;

Δεν πήγαιναν σε Πανεπιστήμια, ούτε σε Τεχνικές Σχολές. Το μόνο που μάθαιναν ήταν ο Όμηρος. Από κει μάθαιναν να βλέπουν τον κόσμο μ’ έναν ορισμένο τρόπο. Εμείς, σήμερα, δυστυχώς, δεν έχουμε Όμηρο. Έχουμε όμως τον δικό μας γνήσιο Έλληνα, που έγραψε την αυθεντικότερη γλώσσα που υπάρχει. και αυτός είναι ο Μακρυγιάννης. Την ώρα που θα γίνει υποχρεωτικός στα σχολεία και οι Έλληνες θα ξέρουν απ’ έξω ορισμένα θεμελιώδη κεφάλαια του από τα «Απομνημονεύματά του» (το χιούμορ, τον πατριωτισμό του, την αίσθηση του μέτρου, το αίσθημα του δικαίου) τότε η Ελλάδα μπορεί να ελπίζει ότι θα ζήσει την αναγέννησή της…

Σύγχυση και πειράματα

-Ο ευρωπαϊκός χώρος ωστόσο, κατακλύζεται σήμερα από τα λεγόμενα σύγχρονα ρεύματα, σε όλους τους τομείς του πνεύματος, ειδικότερα δε στις τέχνες, σε σημείο τέτοιο που η επικοινωνία μεταξύ του κοινού και ενός έργου τέχνης να είναι συχνά πολύ δύσκολη…

- Είναι αναμφισβήτητη η ύπαρξη ενός αισθήματος άγχους στο χώρο της τέχνης. Αυτή τη στιγμή γίνονται πειράματα προς όλες τις κατευθύνσεις. Από την ηθική ζωή του ανθρώπου (με την ανεκτική κοινωνία, με την «Εμμανουέλα» που μπορεί να δει ο καθένας σε οποιοδήποτε χωριό της Ευρώπης) ως τις πιο υψηλές μορφές της τέχνης, όπου βλέπει κανείς την ανυπαρξία ενότητας. Ο καθένας κάνει ό,τι θέλει. Κανένα κριτήριο δεν υπάρχει, καμιά κατεστημένη αξία δεν μπορεί να βάλει φράγμα στην αυθαιρεσία των ατόμων… Αυτά τα έχουμε πει από καιρό αλλά σήμερα τα βλέπουμε σε μια γιγαντιαία κλίμακα.

Και εδώ πρέπει να πούμε ότι θα δείτε το ίδιο πράγμα όπου υπάρχει ελευθερία σκέψης και έκφρασης, παντού όπου δεν υπάρχει ολοκληρωτισμός και τυραννία. Όλος ο κόσμος έχει την αίσθηση πως έχουν κλονισθεί βασικές αξίες. Γι’ αυτό μιλούμε και περί κρίσεως του Δυτικού Πολιτισμού.

Η διαρκής αμφισβήτηση

-Και σεις πώς αντιμετωπίζετε αυτή την κρίση;

- Εγώ μάλλον είμαι Ολύμπιος. Πιστεύω κατ’ αρχήν ότι η κρίση αυτή είναι μέσα στη φύση του Δυτικού Πολιτισμού. Η Δύση βρίσκεται σε διαρκή κρίση από τα τέλη του μεσαίωνα. Οι ανατροπές των αξιών, οι βίαιες εκφράσεις της χειραφέτησης των ατόμων, υπάρχουν από την εποχή της Αναγεννήσεως. Το καινούργιο σήμερα είναι πως όλα γίνονται σε οικουμενική κλίμακα. Είτε είμαστε στην Ιαπωνία είτε είμαστε στον Καναδά. Το ίδιο πρόβλημα θα αντιμετωπίσουμε.

Οι κοινωνίες που δεν αντιμετωπίζουν αυτό το πρόβλημα ή είναι ακόμα «παραδοσιακές» (παρακαλώ το παραδοσιακές εντός εισαγωγικών, γιατί δεν υπάρχουν παραδοσιακές κοινωνίες. Το Κονγκό δεν είναι παραδοσιακή κοινωνία. Στο Κονγκό υπάρχουν στρατιωτικοί που προσπαθούν να εξευρωπαϊσθούν και φυλές που ζουν με την παράδοση…) Ή είναι λοιπόν «παραδοσιακές» κοινωνίες ή είναι κοινωνίες ολοκληρωτικές, σοβιετικού ή κινεζικού τύπου, όπου μια δράκα μη διανοουμένων ή μη εξευρωπαϊσμένων έχει αποφασίσει ότι μόνο κατ’ αυτόν τον τρόπο θα εκφράζεσαι και όχι με άλλον.

Αλλά αυτό είναι ζήτημα μάλλον της αστυνομίας. Αν ο Παττακός εδώ είχε πολιτιστικές ιδέες, θα επέβαλλε στους Έλληνες να ακούν μόνο έναν τύπο μπουζουκιού. Να λοιπόν γιατί πιστεύω ότι αυτές οι χώρες αντιπροσωπεύουν το αντιδραστικότερο φαινόμενο του 20ου αιώνος. Για την Ευρώπη θα έλεγα ότι η κρίση, δηλαδή η αμφισβήτηση των καθιερωμένων αξιών, είναι περίπου φαινόμενο μόνιμο.

Το υπόδειγμα Ματίς

Εγώ θα αρχίσω να ανησυχώ για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό την ημέρα που δεν θα υπάρχει αυτή η αμφισβήτηση. Από την Αναγέννηση ως σήμερα αυτό συμβαίνει. Αμφισβητούν διαρκώς. Ύστερα λέω ότι, ναι μεν σήμερα γίνεται αυτός ο πειραματισμός σε όλους τους τομείς, αλλά εγώ ξέρω ότι όταν πήγα στο Παρίσι το 1946, ζούσε ο Ματίς, που για μένα είναι από τους μεγαλύτερους ζωγράφους που έχει γνωρίζει ο κόσμος.

Ο Ματίς αγνοούσε εντελώς αυτή την αγωνία, τον πειραματισμό και την αυθαιρεσία. Αυτός ζούσε με τον κόσμο της αιώνια κλασσικής τέχνης. Ο Ματίς ξεπέρασε τις φοβερές οδύνες της αρρώστιας του. και αυτός ο άρρωστο άνθρωπος που ήταν στα πρόθυρα του θανάτου, δημιούργησε έργα – αυτά τα περίφημα έργα από χαρτί – που αποπνέουν την πιο μεγάλη χαρά της ζωής, την πιο μεγάλη εμπιστοσύνη στη ζωή…

-Ειλικρινά πιστεύετε ότι σήμερα μπορεί να υπάρξει κάποιος άλλος, ένας νέος Ματίς;

- Οπωσδήποτε το πιστεύω αυτό και οπωσδήποτε θα υπάρξει. Μα αυτό λέω ακριβώς, ότι η κρίση αποτελεί θετικό στοιχείο για τη δημιουργία αυτού που λέμε «μεγάλη τέχνη»… Μιλάμε για την κρίση την τωρινή. Μα αν σκεφτεί κανείς τι γινόταν το 1930, με 60 εκατομ. ανέργους στον κόσμο, με τον Χίτλερ, με τον Στάλιν, με τις Δίκες, με τις γενοκτονίες, με τις εκκαθαρίσεις ολάκερων πληθυσμών… Λάβετε υπ’ όψη ότι η Γερμανία είχε εξαφανιστεί μετά τον 30ετή πόλεμο και συνήλθε έναν αιώνα μετά. Στον αιώνα λοιπόν αυτόν έδωσε τον Μπαχ, όλη τη μεγάλη γερμανική μουσική, τη μεγάλη φιλοσοφία κλπ.

Αυτό το δράμα της συνεχούς αμφισβήτησης και της διαρκούς παλιγγενεσίας είναι χαρακτηριστικό της Ευρώπης από το 1400 και μετά. Και θα πρέπει να ανησυχήσει κανείς όταν δει ότι πάει να σταματήσει…

Πηγή:http://eranistis.net/wordpress/?p=16886