Σ. Μητραλέξης - Κοραής και Μετακένωση;

Αδαμάντιος Κοραής. Έργο του Γ. Βρούτου.
Στήθηκε στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου
το 1875, σύμβολο, ίσως, της ιδεολογίας της
 ελλαδικής διανόησης και του κράτους.              

Σήμερα συνεχίζουμε το θέμα που θίξαμε στην ανάρτηση Tο μεταπρατικό ελλαδικό κράτος και η ελληνική μειονεξία, με μια πολύ ενδιαφέρουσα σύντομη μελέτη του Σωτήρη Μητραλέξη που αξίζει να την διαβάσει ο καθένας ώστε να κατανοήσει την ιδεολογία που διαμόρφωσε το ελλαδικό κράτος.

Ἡ κοραϊκὴ «Μετακένωσις» - σύμφωνα μὲ τὴ διδακτορικὴ διατριβὴ τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδεροῦ στὸ Mainz τὸ 1962

Πρόκειται εἰσαγωγὴ στὴν ἔννοια τῆς «μετακένωσης» μὲ νήφωνα σχολιασμὸ τῆς γερμανόφωνης διδακτορικῆς μελέτης τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδεροῦ γιὰ αὐτήν, τὴν περίφημη θεωρία τοῦ Ἀδαμάντιου Κοραῆ γιὰ τὸν μοναδικό, κατ’ αὐτόν, τρόπο φωτισμοῦ καὶ διαφωτισμοῦ τῶν Ἑλλήνων.

Μά, ποιός εἶναι ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδερός;[1] Πρόκειται γιὰ τὸν μετέπειτα ἱδρυτὴ τῆς Ὀρθόδοξης Ἀκαδημίας Κρήτης στὸ Κολυμπάρι Χανίων. Τὸ 1962 τοῦ ἀπενεμήθη ὁ τίτλος τοῦ διδάκτορος ἀπὸ τὸ πανεπιστήμιο τοῦ Mainz γιὰ τὴν διατριβή του, Metakenosis: Griechenlands kulturelle Herausforderung durchdie Aufklärung in der Sicht des Korais und des Oikonomos[2] (Μετακένωσις: Ἡ πολιτισμικὴ πρόκληση τῆς Ἑλλάδας κατὰ τὸν Διαφωτισμὸ σύμφωνα μὲ τὸν Κοραῆ καὶ τὸν Οἰκονόμο). Ἡ διατριβὴ δὲν ἔχει κυκλοφορήσει στὰ ἑλληνικά.[3]

Καλά, ἀνάλυση γιὰ τὴν Μετακένωση στὰ ἑλληνικὰ δὲν ὑπάρχει; Δηλαδὴ πρέπει νὰ ἀνατρέξουμε στὰ γερμανόφωνα διδακτορικὰ τῶν γερμανικῶν πανεπιστημίων, ἀκόμα καὶ τὰ ἐκπονηθέντα ἀπὸ Ἕλληνες, γιὰ ζητήματα ἀμιγῶς σχετιζόμενα μὲ τὸν νεώτερο Ἑλληνισμό;

Βεβαίως καὶ δὲν ὑπάρχει. Ἂν ἀναζητήσετε βιβλίο μὲ τὴ λέξη «Μετακένωσις» ἢ «Μετακένωση» στὸν κατάλογο βιβλίων τοῦ Ἐθνικοῦ Κέντρου Βιβλίου (προσεχῶς... «Κέντρο Βιβλίου») ἢ στὴν βιβλιοθήκη τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, δὲν θὰ βρεῖτε παρὰ ἕνα σχετικὸ ἄρθρο σὲ ἐπιστημονικὸ περιοδικὸ (κι ἕνα ἄσχετο). Κανένα σύγγραμμα, κανένα βιβλίο.[4]

Τὸ ἄρθρο, λοιπόν, δὲν φιλοδοξεῖ νὰ ἀποτελέσει περίληψη τῆς διδακτορικῆς διατριβῆς τοῦ Παπαδεροῦ ἀλλὰ μᾶλλον σχολιασμό της μετ’ εἰσαγωγῆς καὶ παραπεμπτικῆς τριβῆς. Γι’ αὐτὸ παρατίθενται κατ’ ἀρχὰς καὶ κάποια σπαράγματα τοῦ ἴδιου τοῦ ἐμπνευστῆ τῆς θεωρίας ποὺ σημάδεψε τὴν προσπάθεια τῶν Ἑλλήνων νὰ συστήσουν κράτος, τοῦ Ἀδαμάντιου Κοραῆ, σὲ μιὰ προσπάθεια νὰ δοῦμε ἔστω γιὰ λίγο τὴν θεωρία αὐτὴ χωρὶς τὸ πρῖσμα τοῦ Παπαδεροῦ, ἀλλὰ μὲ ἐπίγνωση τοῦ τί ἐπέφερε ἡ ἐμμονὴ σ’ αὐτὴν στὸν σχεδιασμὸ τοῦ σύγχρονου ἑλλαδικοῦ κράτους.

Ἡ μετακένωση καὶ ἡ σημασία της.

Ἀπὸ τὶς διάφορες ἀντιλήψεις γιὰ τὸ τί -εἶναι- τὸ ἑλλαδικὸ κράτος, ἄρα καὶ γιὰ τὸ πῶς πρέπει νὰ πορεύεται στὴν Ἱστορία, φαίνεται νὰ ἐπικράτησε στὸ ἑλλαδικὸ κράτος ἡ τάση τοῦ Κοραϊσμοῦ[5]: «Μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια, ὁ Κοραϊσμός, χάρη στὶς λόγχες τῶν Βαυαρῶν, ἐπιβλήθηκε κυριαρχικὰ σὰν ἐπίσημη κρατικὴ ἰδεολογία».[6]

Ἡ άντίληψη τοῦ Κοραῆ συνοψίζεται στὴν θεωρία του τῆς «μετακένωσης»: Σύμφωνα μὲ αὐτήν, ἡ ἀρχαία Ἑλλάδα «εἶχε τὰ φῶτα» τοῦ πολιτισμοῦ, τὰ ὁποῖα μεταλαμπα-δεύτηκαν στὴ Δύση, ἐκπολιτίζοντάς την. Στὸ μεταξὺ ὅμως οἱ Ἕλληνες ἔχασαν τὸν πολιτισμό τους στὴν ἱστορική τους πορεία, μετατρεπόμενοι σὲ «Γραικούς».

«[…]νὰ διεγείρω τοὺς νέους εἰς ζῆλον τῆς προγονικῆς αὐτῶν δόξης, βλέποντας, ὅτι τῶν ἐπιστημῶν, ὅσαι φωτίζουν σήμερον τὴν Εὐρώπην, τὰ πρῶτα σπέρματα καὶ στοιχεῖα ἐγεννήθησαν εἰς τὴν πατρίδα των, καὶ σώζονται εἰς τὰ βιβλία τῶν Ἑλληνικῶν συγγραφέων. Εἶναι καταισχύνη μας, ἐνῷ οἱ ξένοι τὰ φυτεύουν, τὰ καλλιεργοῦν, τὰ αὐξάνουν εἰς μεγάλα δένδρα, καὶ τρέφονται μὲ τοὺς καρπούς των, ἡμεῖς μηδὲ νὰ ἐξεύρωμεν, ὅτι αὐτὰ εἶναι προγονικὴ ἠμῶν κληρονομία.»[7]

«Περιστρέψατε τοὺς ὀφθαλμούς, ὦ νέοι, εἰς ὅλα τὰ μέρη, καὶ ἴδετε ἂν κανὲν ἀπὸ τὰ σημερινὰ Ἔθνη ἔχη προπάτορας τοιούτους, ὁποίους ἡμεῖς, παραδείγματα ἀρετῆς καὶ σοφίας ἑνωμένα τόσα, ὅσα ἀναγινώσκομεν εἰς τὰ συγγράμματα τῶν προγόνων μας. Συλλογίσθητε, ἂν ἦναι τίμιον καὶ καλὸν νὰ καυχώμεθα εἰς ταύτας τὰς πατραγαθίας, χωρὶς νὰ δείξωμεν καὶ ἡμεῖς ἰδίας ἀνδραγαθίας· νὰ ὑποφέρωμεν ὀνειδιζόμενοι ἀπὸ τὰ ἄλλα Ἔθνη, ὡς ἀνάξιοι τῆς προγονικῆς ἡμῶν εὐγενείας καὶ δόξης, ὡς ἔθνος ἠλίθιον, ὡς ἀνωφελὲς βάρος τῆς γῆς».[8]

Σὲ μιὰ ἐπιστολή του πρὸς τοὺς Ἐπιτρόπους τῆς Σχολῆς Χίου, τὸν Νοέμβριο τοῦ 1811, θεωρεῖ τὴ δυτικὴ παιδεία ὡς τὸ δραστικότερο μέσον γιὰ ν’ ἀποκτήσει ἡ Ἑλλάδα τὴν ἀρχαία της δόξα. Θεωρεῖ τὴν «μετακένωσιν» μιὰ μορφὴ ἐπιστροφῆς τῶν ἐπιστημῶν στὴν πατρίδα ὅπου γεννήθηκαν, ἀφοῦ, ὅπως ὑποστηρίζει, οἱ Εὐρωπαῖοι πῆραν τὶς ἐπιστῆμες ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ γένος, ὅταν αὐτὸ βρέθηκε σὲ δυστυχία.[9]

Ἄρα, σύμφωνα μὲ τὴ θεωρία τῆς μετακένωσης, γιὰ νὰ μπορέσουν οἱ Ἕλληνες νὰ ξαναγίνουν Ἕλληνες καὶ νὰ προοδεύσουν, θὰ πρέπει νὰ ἐπαναντλήσουν τὴ χαμένη τους ἑλληνικότητα ἀπὸ τὰ «πεφωτισμένα καὶ λελαμπρυσμένα τῆς Ἑσπερίας ἔθνη». Μὲ δυὸ λόγια, οἱ Ἕλληνες, ποὺ δὲν εἶναι ἀκόμα Ἕλληνες, γίνονται Ἕλληνες στὸ ποσοστὸ ποὺ ἀντιγράφουν μὲ πληρότητα τοὺς Γερμανοὺς ἢ τοὺς Γάλλους.

Ἀμέσως δημιουργοῦνται διάφορες ἐπιπλοκές: Ἡ περίοδος τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Νέας Ρώμης Κωνσταντινου-πόλεως, ἡ λεγόμενη Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία, οἱ αἰῶνες τῆς Τουρκοκρατίας; Ὅλα αὐτὰ ἡ σύγχρονη Ἑλλάδα, ἀπολύτως δέσμια τοῦ κοραϊσμοῦ, ἁπλῶς δὲν ξέρει τί νὰ τὰ κάνει, ἐξ οὗ καὶ ἡ ἀμηχανία μὲ τὴν ὁποία ἀντιμετωπίζονται. Στὸν ἀντίποδα βρίσκεται ἡ ἀντίληψη τοῦ τί εἶναι ὄντως ἑλληνικὸ ποὺ βρίσκουμε στὸ ἔργο τῆς λεγόμενης Γενιᾶς τοῦ '30 (ποὺ πρακτικὰ πέρασε ἀπαρατήρητη καὶ ἔσβησε, χωρὶς νὰ ἐπηρεάσει ἡ γονιμότητά της τὴν νοοτροπία τοῦ ἑλλαδικοῦ κράτους): χιλιολεγμένο (καθ’ ὅτι ὑπέροχο) σπάραγμα, γράφει ὁ Ἐλύτης γιὰ τὸ «πόση εὐγένεια παράγουν, ἀκόμη καὶ κάτω ἀπὸ τὶς πιὸ δυσμενεῖς καὶ βάναυσες συνθῆκες, ὅπως ὁ δικός μας ὁ λαὸς στὰ χρόνια της Τουρκοκρατίας, ὅπου τὸ παρα-μικρὸ κεντητὸ πουκάμισο, τὸ πιὸ φτηνὸ βαρκάκι, τὸ πιὸ ταπεινὸ ἐκκλησάκι, τὸ τέμπλο, τὸ κιούπι, τὸ χράμι, ὅλα τους ἀποπνέανε μιὰν ἀρχοντιὰ κατά τι ἀνώτερη τῶν Λουδοβίκων».[10] Ὄχι: γιὰ τὴ νεώτερη Ἑλλάδα, ὑφίσταται μόνο ὁ κοραϊσμὸς καὶ ἡ «μετακένωση».

Τὰ βασικὰ στοιχεῖα τῆς «μετακένωσης» διατρέχουν κάθε πλευρὰ τῆς μεταπρατικῆς σκέψης στὴν Ἑλλάδα, εἴτε αὐτὸ διακρίνεται ξεκάθαρα εἴτε ὄχι. Πρόκειται γιὰ τὴν ἐπίσημη ἀντίληψη τοῦ «τί εἶναι Ἑλλάδα», καὶ ἐμφανίζεται ἄλλοτε ὡς ἐπίσημη ἰδεολογία καὶ ἄλλοτε ὡς ἀντίσταση στὴν κρατούσα ἰδεολογία, παραδόξως χωρὶς πολλὲς διαφορὲς στὴν διατύπωσή της. Μόνο ὡς συμπτωματολογικὸ παράδειγμα αὐτῆς τῆς ἀντίφασης, νὰ ταυτίζεται ἡ κρατικὴ ἰδεολογία με τὴν ἀντίσταση σ’ αὐτήν, παραθέτουμε μία ἀποστροφὴ τοῦ λόγου τοῦ διανοούμενου διαφημιστῆ Νίκου Δήμου, ἐξόχως γνωστοῦ καὶ τιμώμενου στὸ νοτιώτερο κράτος τῆς Βαλκανικῆς, ἀπὸ τὸ βιβλίο του «Ἡ ἀπολογία ἑνὸς ἀνθέλληνα»:

Ὅμως τελικὰ ἔμεινα [σ.σ. στὴν Ἑλλάδα] καὶ ἔδωσα ἐδῶ τὴ μάχη. Γιατὶ αὐτὸ ποὺ μὲ ἐνδιέφερε δὲν ἦταν νὰ ζήσω ἐγὼ σὲ ἕνα πιὸ σωστὸ περιβάλλον - ἀλλὰ νὰ βελτιώσω τὸ δικό μας. Πιστεύω πὼς αὐτὴ ἡ χώρα ἔχει πολλὰ νὰ κερδίσει ἀπὸ τὸν σωστὸ ἐκσυγχρονισμὸ καὶ ἀπὸ τὴν μελέτη τῆς Δύσης. Γιατὶ ἡ Δύση δὲν εἶναι κάτι ξένο – εἶναι ἡ δική μας συνέχεια.[11]

Μὲ ἁπλῆ συλλογιστική: Ἡ Δύση δὲν εἶναι κάτι ξένο, εἶναι ἡ δική μας συνέχεια. Αὐτὸ ποὺ ζοῦμε ἐδῶ στὴν Ἑλλάδα δὲν εἶναι αὐτὸ ποὺ ὄντως εἴμαστε ὡς Ἕλληνες - αὐτὸ ποὺ ὄντως εἴμαστε ὡς Ἕλληνες μποροῦμε νὰ τὸ ἀντλήσουμε μόνο ἀπὸ τὴ Δύση, ἡ ὁποία τὸ διατήρησε ἀτόφιο ἐνῷ ἐμεῖς τὸ μαγαρίσαμε. Στὴ Δύση συνεχίστηκε ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμός, ὁ ὁποῖος ἐδῶ στὴν Ἑλλάδα διεκόπη. Ὁ Κοραῆς κρύβεται στὴν βιβλιοθήκη μας κάτω ἀπὸ τὰ πιὸ ἀπίθανα ὀνόματα συγγραφέων. Τὸ ἅγαλμά του στὴν Ἀθήνα, μπροστὰ ἀπὸ τὴν Πρυτανεία τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ὑπενθυμίζει πάντοτε ποιός ἡγεμονεύει στὴν πνευματικὴ ζωὴ τῆς χώρας – καὶ ποιά μετακένωση ἀενάως ἱερουργεῖται.

Ἡ ὀπτικὴ τοῦ Παπαδεροῦ καὶ ἡ κριτικὴ σ’ αὐτήν.

            Κρίνεται ὡς βέλτιστος τρόπος κατάθεσης τῶν ἀπόψεων τοῦ Παπαδεροῦ ἡ παράθεση χαρακτηριστικῶν χωρίων καὶ ὁ κατὰ τόπους σχολιασμός τους.

            Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδερὸς ἔχει κάνει μιὰ ἐξαιρετικὰ ἀξιόλογη δουλειὰ στὴν διατριβή του, καθὼς ἐπιτυγχάνει νὰ παρουσιάσει τὸ πολύπλοκο καὶ ἀμφιλεγόμενο θέμα τῆς μετακένωσης χωρὶς καμμιὰ ἐκατέρωθεν ἀκρότητα, καθὼς καὶ χωρὶς νὰ λαμβάνει κατ’ οὐσίαν θέση. Καὶ ἡ ἐπιλεκτικὴ παράθεση φράσεων τοῦ Κοραῆ καὶ τὰ σχόλια τοῦ συγγραφέα δίνουν μιὰ εἰκόνα μᾶλλον ἀντικειμενική, ἡ ὁποία δὲν ὁδηγεῖ οὔτε στὴν τοτεμοποίηση τοῦ «Δασκάλου τοῦ Γένους»[12] (φράση ἐπισημοποιημένη παρὰ τοῖς ἑλλαδικοῖς, ἡ ὁποία διδάσκεται ὡς δεδομένη στὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα) οὔτε στὸν χαρακτηρισμὸ τοῦ «κακοῦ δαίμονα τοῦ ἑλληνισμοῦ» (φράση τοῦ Steven Runciman).

            Ἡ παρουσίαση τῆς μετακένωσης ἀπὸ τὸν Παπαδερὸ ἀρχίζει μὲ τὰ πλέον βασικά:

Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς περιέγραφε τὴν ἐργασία, τὴν ὁποία ἀνέθετε στὴν Ἑλλάδα τοῦ καιροῦ του, «μετακένωση», δηλαδὴ ἔκχυση τοῦ δυτικοεὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ στὸ ἑλληνικὸ σκεῦος.[13]

Ὁ Κοραῆς χρησιμοποιεῖ τὸν ἰδιαίτερο χαρακτηρισμὸ «μετακένωσις», ὥστε νὰ χαρακτηρίσει τὴν διαδικασία αὐτὴν μὲ τὸν πλέον ταιριαστὸ τρόπο. Ἀπὸ τὴν ἐπιστολή του πρὸς τοὺς κατοίκους τῆς Χίου διαφαίνεται τὸ πῶς ἀντιλαμβάνεται αὐτὴν τὴν ἔκχυση/μετακένωση. «Ἡ μεταφορὰ τῶν ἐπιστημῶν στὴν Ἑλλάδα -ὅταν ἀκολουθεῖτε τὴν σωστὴ μέθοδο- εἶναι μιὰ πραγματικὴ ἔκχυση ἀπὸ τὰ καλάθια τῶν ξένων στὰ καλάθια τῶν Ἑλλήνων: διαφέρει (ἀπὸ τὴν ἁπλῆ, συνηθισμένη ἔκχυση) μόνο στὸ γεγονὸς ὅτι γεμίζουμε τὰ μὲν χωρὶς νὰ ἀδειάζουμε τὰ δέ».[14]

            Ὅμως σύντομα παρατίθενται καὶ οἱ καταβολές τῆς θεωρίας, ἡ πηγὴ τῆς ἔμπνευσής της.[15]

Ἡ μετακένωση τοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὴν Δύση θὰ εἶναι μιὰ καθ’ ὅλα ἐφικτὴ διαδικασία, ἀφοῦ:

Ὁ Κοραῆς ἐννοεῖ, ὅτι ἡ διαδικασία τῆς πολιτιστικῆς ἀναγέννησης τῆς Ἑλλάδος θὰ εἶναι εὐκολώτερη ἀπ’ ὅτι τῶν ἄλλων λαῶν στὴν πραγματοποίησή της. Κατ’ ἀρχὰς ἔχει ἡ Ἑλλάδα τὸ προνόμιο ὅτι δὲν πρέπει νὰ ὁδηγηθεῖ ἀπὸ τὴ «βαρβαρότητα» στὸ στάδιο τοῦ πολιτισμοῦ, ἀλλὰ «νὰ βρεῖ τὸν δρόμο τῆς ἐπιστροφῆς σ’ αὐτό, ἀφοῦ εἶχε ἐκφύγει ἀπὸ αὐτό,  βεβαίως γιὰ ἕνα μεγάλο χρονικὸ διάστημα.»[16]

Ἰδεατὸς πολιτισμὸς λοιπὸν ὁ πρὸς μετακένωσιν δυτικοεὐρωπαϊκός. Ὅπου ἡ λέξη «πολιτισμὸς» ἀποτελεῖ κοραϊκὴ δημιουργία, γι’ αὐτὸ καὶ δὲν συναντᾶται συχνὰ στὰ γραπτὰ τοῦ κυρίως ἀντιπάλου τοῦ Κοραῆ καὶ τῆς μετακένωσης, τοῦ Οἰκονόμου.[17] [18]

            Μᾶς δίνεται ἐδῶ ἡ εὐκαιρία σημείωσης σχετικῆς μὲ τὸ πῶς παρουσιάζει ὁ Παπαδερὸς τῶν Οἰκονόμο. Δηλώνει πὼς ἀντιπαλεύεται τὸν Κοραῆ κυρίως

            [...]ἐπειδὴ τὰ μέτρα του (σ.σ.: τοῦ Παπαδεροῦ) εἶναι πρωτίστως θρησκευτικῆς ὑφῆς[...],

[…]da seine Maßstäbe in erster Linie religiöser Art sind[…],

χωρὶς νὰ διευκρινίζει ἂν αὐτὸ ἀποτελεῖ ὑπεράσπιση ἑνὸς συστήματος μεταφυσικῶν πεποιθήσεων ἠ ἑνὸςγενικώτερου τρόπου τῶν Ἑλλήνων, ὅσον ἀφορᾶ στὸν Οἰκονόμο καθ’ ἑαυτόν. Ἀντιθέτως, δηλώνει ὁ Παπαδερὸς ξεκάθαρα τῆς θέση τῆς «θρησκείας» γιὰ τοὺς Ἕλληνες: τὴν περιγράφει ὡς «Κοινοβιοτισμό».[19]

            Ἐντοπίζεται ἐπίσης ἡ κεντρικὴ διαφωνία Κοραῆ - Οἰκονόμου ὡς ἑξῆς:

Τὸ ἰδιαίτερο στὴν πολιτισμικὴ συνάντηση Ἑλλάδας – Δύσεως ἦταν σύμφωνα μὲ τὸν Κοραῆ τὸ γεγονός, ὅτι «οἱ Εὐρωπαῖοι μετέφεραν τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα στὴν Εὐρώπη». Αὐτὸ λοιπὸν ποὺ οἱ Ἕλληνες ἀντιλαμβάνονταν ὡς ξένο στὶς σχέσεις τους μὲ τὴν Δύση δὲν ἦταν κάτι πραγματικὰ ξένο, ἀλλὰ ἁπλῶς τὸ ἀποξενωμένο Οἰκεῖο. Ἀκριβῶς ἐδῶ τοποθετεῖται ἡ κριτικὴ τοῦ Οἰκονόμου, ὁ ὁποῖος ἀναγνωρίζει αὐτὸ τὸ κοινὸ στοιχεῖο, ἀλλὰ ἐντοπίζει τὴν πολιτισμικὴ ἑνότητα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ ἐκεῖ ὅπου ὁ Κοραῆς διαβλέπει λίγο πολὺ ἕνα ξένο σῶμα: στὸ Βυζάντιο.[20]

            Ἡ ἀναγνώριση  αὐτῆς τῆς πραγματικότητας ἀπὸ τὸν Παπαδερὸ εἶναι σημαντική, καθὼς δίνει ἐλπίδες ὅτι τὸ ζήτημα τῆς μετακένωσης θὰ τεθεῖ σὲ ὄχι ἐντελῶς λανθασμένες βάσεις, ὅπως θὰ ἦταν ἡ σύγκρουση προόδου - συντηρητισμοῦ κλπ. Τὸ ἴδιο θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανεὶς καὶ γιὰ τὴν παραδοχή του ὅτι ἡ λατρεία ἀπέναντι στὴν Εὐρώπη «τῶν φώτων» καὶ ἡ ἀπέχθεια ἀπέναντι στὰ τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου ὅπως αὐτὸς προέξυψε ἀπὸ τὴν πρόσφατη ἱστορία του, ἡ ἀναγνώριση αὐτῶν τῶν στοιχείων ὡς ξένων δὲν ἀνήκουν μόνο στὸν Κοραῆ, ἀλλὰ στοὺς περισσότερους λογίους τῆς ἐποχῆς του, στοὺς «Δυτικίζοντες», τοὺς “Westler”.[21]

            Οἱ «Δυτικίζοντες», οἱ ὁποῖοι ἐνθουσιάζονταν ἄκριτα γιὰ κάθε τί τὸ δυτικό,[...][22]

Ὁ Παπαδερὸς χρησιμοποιεῖ στὸ ἀπόσπασμα παρελθόντα χρόνο γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς διατριβῆς: καὶ σήμερα ἀκόμα ἀκριβῶς τὰ ἴδια ἰσχύουν στὸ κοραϊκό μας κρατίδιο, ἀφοῦ καὶ ἡ πιὸ εὐτελὴς σπουδὴ στὴν ἀλλοδαπὴ διατηρεῖ εἰδικὸ βάρος ἀσυλλήπτως μεγαλύτερο καὶ ἀπὸ τὶς πιὸ ἐμβριθεῖς καὶ πολυετεῖς σπουδὲς στὴν μητρίδα, ὄχι μόνο σὲ ἐπίπεδο λογίων ἀλλὰ καὶ στὸ λαϊκὸ ἐπίπεδο (καὶ τοὔμπαλιν).[23]

Μία μοντέρνα, ἐλευθεριάζουσα, ἀντικληρικαλιστικὴ καὶ μερικὲς φορὲς ἀκόμα καὶ ἀντιθρησκευτικὴ στάση εἶναι ἡ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἐπιτρέπεται νὰ προσμετρηθεῖ κανεὶς στοὺς «Διαφωτισμένους». Ὁ σκεπτικισμὸς ἀπέναντι στὰ μεταφυσικὰ καὶ θρησκευτικὰ φαινόμενα, ὁ ὁποῖος ὁδηγεῖ στὴν ἐπιδίωξη τῆς ὀρθολογικῆς γνώσης, προκαλεῖ τὴν ἀντίδραση τῶν συντηρητικῶν ὀρθοδόξων.[24]

            Ὁ ἐνεστὼς χρόνος ποὺ ἐμφανίζεται ἀργότερα φαίνεται καθ’ ὅλα ἠθελημένος. Γιὰ τὴν κυριαρχία τῶν «Δυτικιζόντων» γράφει ὁ Παπαδερός:

Τὰ σχολικὰ βιβλία, ἡ λογοτεχνία γενικῶς ἄρχιζαν καὶ κατὰ τὸ πνεῦμα τους καὶ κατὰ τὴν μορφή τους νὰ «μυρίζουν Εὐρώπη», ὅπως γράφει χαρακτηριστικὰ ὁ Κοραῆς.[25]

            Μὰ ἂς γυρίσουμε στὴν μετακένωση καθ’ ἑαυτήν.  Ἀδύνατον νὰ τὴν κατανοήσουμε ὡς τὰ ἄκρα της, ἂν δὲν προσεγγίσουμε τὸν «Γραικογαλλισμὸ» τοῦ Κοραῆ[26] - ποὺ φτάνει ὡς καὶ στὴν ταύτιση τῶν δύο ἐθνῶν σὲ ἕνα: τοὺς «Γραικογάλλους».

«Οἱ Ἕλληνες (Γρακοὶ) καὶ οἱ Γάλλοι ἑνωμένοι καὶ δεμένοι μὲ φιλία-

 δὲν εἶναι πλέον Γρακοὶ - Γάλλοι ἀλλὰ ἕνας λαός: Γραικογάλλοι».[27]

            Ὅμως ὁ Κοραῆς (ἄρα καὶ ὁ βαθμὸς μεταπρατισμοῦ ποὺ προτείνει ἡ μετακένωση) προχωράει ἀκόμα παραπέρα. Εἶναι σαφὲς ὅτι μιὰ ἐνδεχόμενη κατάκτηση τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου ἀπὸ τὴν Γαλλία θὰ ἔβρισκε τὸν Κοραῆ πανευτυχῆ, ἀφοῦ ἔτσι μεταλαμπαδεύεται ὁ πολιτισμὸς καὶ ἡ ἐλευθερία - ἄλλωστε οἱ Γάλλοι, κατ’ αὐτόν, δὲν ἀνέχονται νὰ βλέπουν δυστυχία, ἄρα ὁποιαδήποτε δράση τους εἶναι μόνο βελτιωτικὴ τῆς κατάστασης τῶν ὑπόδουλων Ἑλλήνων:

Ἀκόμη καὶ  στὴν στρατιωτικὴ ἐπέκταση τῆς Γαλλίας διαβλέπει ὁ Κοραῆς μιὰ δυνατότητα ἐλευθερίας: αὐτὴ ἡ στρατιωτικὴ δραστηριότητα θὰ προέκυπτε ἀπὸ ἀληθινὴ ἀγάπη ἀπέναντι στὴν Ἀνθρωπότητα, ἡ ὁποία στενάζει ἀπὸ διαφόρους τυράννους.[28]

Γι’ αὐτὸ ἔβλεπε τὴν κατοχὴ τῶν Ἰονίων νήσων ἀπὸ τοὺς Γάλλους (1798-1809) ὡς τὴν ἀπαρχὴ τῆς ἀπελευθέρωσης τῆς Ἑλλάδος.[29]

Ἀφοῦ οἱ διαφωτισμένοι Γάλλοι δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ τὸ ἀντέξουν «νὰ βλέπουν δυστυχία καὶ νὰ ἀκοῦν θρῆνους», θὰ ἦταν ἡ μοναδικὴ σίγουρη ἐλπίδα τῶν Ἑλλήνων![30]

            Ὁ βαθμὸς τοῦ προτεινόμενου μεταπρατισμοῦ φαίνεται καὶ ἀπὸ τὸν ὅρο ποὺ χρησιμοποιεῖ γιὰ τὸ ὑπόδουλο γένος: πρόκειται γιὰ τοὺς «Γραικούς», ὄχι «Ἕλληνες» ἢ «Ρωμιούς» ἀλλὰ «Γραικούς»,

[...] γιατί αὐτὴ ἡ ὀνομασία ἦταν ἐν χρήσει ἀπὸ τοὺς «Εὐρωπαίους» (Greci, Grecs, Griechen).[31]

            Δὲν μπορεῖ νὰ λείπει ἀπὸ τὴν παράθεση καὶ ἡ στάση του ἀπέναντι στὸν λαϊκὸ ὀντολογικὸ ἄξονα τῶν Ρωμιῶν, τὴν Ὀρθοδοξία. Πρῶτα ἀπ’ ὅλα, ἡ θεώρησή του τοῦ Χριστιανισμοῦ εἶναι τυπικὰ δυτική, ἐγκεφαλικὴ καὶ «νομική».

«Ἡ θρησκεία εἶναι μιὰ ἁπλῆ ἄποψη καὶ σύλληψη τοῦ νοῦ σχετικὰ μὲ τὸν Θεὸ καὶ τὰ θεῖα πράγματα».[32]

Ἡ ἐκδοχή του τοῦ Χριστιανισμοῦ ἰδεολογική, ὄχι βιωματική:

Ὁ Κοραῆς ἀντιθέτως δὲν δίνει μεγάλη σημασία στὶς δογματικὲς διαφοροποιήσεις καὶ πιστεύει ὅτι αὐτὸ ποὺ ἀντιλαμβάνεται ὡς «Εὐρώπη» προκύπτει ἀπὸ τὴν κλασσικὴ κληρονομιὰ καὶ τὸν Χριστιανισμό.

Φυσικὰ ἐπιθυμεῖ λοιπὸν «μεταρρυθμίσεις» στὴ ὀρθοδοξία, πάντα μὲ γνώμονα μὴ ὀρθοδόξους λογίους:  

Ὡς προϋπόθεση ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ γιὰ τὴν ἐκπλήρωση αὐτοῦ τοῦ καθήκοντος (ἥτοι, τῆς μετακένωσης) διαβλέπει ὁ Κοραῆς τὴν ἀνάγκη νὰ ἔχει «διαφωτιστεῖ» ὁ ἴδιος ὁ ὀρθόδοξος κλῆρος ἐκ τῶν προτέρων. Σὲ αὐτὸ τὸ αἴτημα ἀντικατοπτρίζεται ξεκάθαρα ἡ ἐπιρροὴ τῆς φιλοσοφίας τῆς θρησκείας τοῦ Francois Hemsterhuis.[33]

ὅπως προτείνει ρολόγια ἀντὶ τῶν καμπαναριῶν κλπ. Δὲν ἀντιλαμβάνεται ὅτι ἔτσι πλήττει τὰ δομικὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ λαοῦ γιὰ τὸν ὁποῖο μοχθεῖ, καὶ ἐπιμένει νὰ νομίζει ὅτι προτείνει τὴν μετακένωση μόνο τῶν στοιχείων ποὺ δὲν ἀπειλοῦν τὴν ἰδιοπροσωπία τοῦ λαοῦ καθ’ ἑαυτήν:

[...]περιορίζεται κατὰ συνέπεια ἡ «μετακένωση» στὰ στοιχεῖα τὰ ὁποία συμβάλλουν στὴν ἑνότητα, χωρὶς νὰ τιτρώσκει τὴν φύση τῶν ἑπιμέρους κρατῶν.[34]

Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ὄχι μόνο πλήττεται ἡ ταυτότητα τῶν ὀρθοδόξων, ἀλλὰ εἰσάγεταὶ ἀπὸ τὴν Δύση καὶ κάτι τὸ ἐντελῶς καινούργιο, ἡ ἰδεολογία τοῦ ἐθνικισμοῦ:

Οἱ ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης ἦταν οἱ κινητήριες, ἐπαναστατικὲς δυνάμεις σὲ αὐτὴν τὴ διαδικασία, κατὰ τὴν ὁποία ἡ «μετακένωση» τοῦ δυτικοῦ ἐθνικισμοῦ ἄρχισε νὰ διαλύει τοὺς ἐσωτερικοὺς δεσμοὺς τῶν ὀρθοδόξων λαῶν.[35]

            Ἔλλειψη τῆς διατριβῆς τοῦ Παπαδεροῦ εἶναι ἡ ἀπουσία κατάδειξης τοῦ πῶς ἀντλοῦν ἀπὸ τὴν θεωρία τῆς μετακένωσης καὶ τὸν Κοραῆ ὅλες οἱ ἰδεολογίες ποὺ διατρέχουν τὸ νεοελληνικὸ κρατίδιο, ἀπὸ τὸν ἐθνικισμὸ μέχρι τὸν ἐθνομηδενισμό - ἴσως κάτι τέτοιο χρήζει εἰδικῆς, ξεχωριστῆς μελέτης.

            Κλείνουμε αὐτὴν τὴν συνοπτικὴ παρουσίαση μὲ δύο προτάσεις τοῦ Παπαδεροῦ γιὰ τὸν Κοραῆ καὶ τὸν Οἰκονόμο, ἐν εἴδει συγκρίσεως, ὅπου συνοψίζονται ἄπταιστα οἱ στοχεύσεις τῶν δύο – μὲ τὴν ἀναγνώριση τῆς κυριαρχίας τοῦ πρώτου καὶ τῆς ἐκμηδένισης τοῦ δευτέρου.

Ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἤθελε ὁ Κοραῆς νὰ πραγματοποιήσει αὐτὴν τὴν ἀναγέννηση, δηλαδὴ μὲ τὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὸν «Βυζαντινισμό», [...][36]

Μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του, ὁ Οἰκονόμος προσπαθοῦσε νὰ προστατεύσει τὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὴν ἐπιρροὴ τῆς Δύσης. Μάταια ὅμως![37]

Ἐπίλογος

Ἐξετάσαμε ἐπιγραμματικὰ τὴ θεωρία τῆς μετακένωσης, τὶς θεωρήσεις τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδεροῦ γιὰ τὴ μετακένωση καὶ τὶς θεωρήσεις τοῦ εἰλικρινῶς ὑμετέρου γιὰ τὶς θεωρήσεις τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδεροῦ γιὰ τὴ μετακένωση.

Ἂν τὰ συμπεράσματα τῆς προσπάθειας κριτικῆς καὶ ἀνίχνευσης ἱστορικῶν αἰτιῶν τῆς κακοδαιμονίας ἰσχύουν, τότε ἡ μοναδικὴ δυνατότητα ἐξόδου ἀπὸ τὸν φαῦλο κύκλο τοῦ κράτους, τῆς παιδείας, τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἡ ἀλλαγὴ ὁλόκληρης τῆς ἑλλαδικῆς αὐτοσυνειδησίας- χωρὶς μιὰ τέτοια ἀλλαγή, ἡ ἐμμονὴ στὸν κοραϊσμὸ θὰ προδιαγράφει τὴν ὀργανικὴ ἀποτυχία ὁποιουδήποτε ἐγχειρήματος.

Προβλέπεται μιὰ τέτοια ἀλλαγή; Δὲν ὑπάρχουν σημάδια γιὰ κάτι τέτοιο. Δὲν μποροῦμε νὰ γνωρίζουμε τί μᾶς ἐπιφυλάσσει τὸ μέλλον, μποροῦμε ὅμως ἴσως νὰ τὸ ἐπηρεάσουμε.

Ἰούνιος 2010

Διαβάστε σχετικά:

Papaderos, Alexandros: Metakenosis: Griechenlands kulturelle Herausforderung durch die Aufklärung in der Sicht des Korais und des Oikonomos, Meisenheim am Glan, Verlag Anton Hain 1970.

Κοραῆς, Ἀδαμάντιος: Προλεγόμενα της πρώτης εκδόσεως (1802) στο έργο: Βεκκαρίου, Περί αδικημάτων καιποινών, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τόμ. Δ΄, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1995

Κοραῆς, Ἀδαμάντιος, Επιστολή από 4.11.1811, Αλληλογραφία, εκδ. Ο.Μ.Ε.Δ., τόμ. Γ΄, Αθήνα 1979, σ. 156.

Γιανναρᾶς, Χρῆστος: Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα, ἱστορικὴ μελέτη, Ἀθήνα, Δόμος 1992.

Δήμου, Νῖκος: Ἀπολογία ἑνὸς Ἀνθέλληνα, Δοκίμιο, Ἀθήνα, Opera 1998

Ἐλύτης, Ὀδυσσέας: Τὰ δημόσια καὶ τὰ ἰδιωτικά, Ἀθήνα, Ἴκαρος 1990.

Ἐφημερίδα «Καθημερινή»,    1.6.2003,   3.2.2008   &    21.5.2008.

Ἰούνιος 2010

 πηγή: Ἀντίβαρο

[1]http://alexandros.papaderos.org/Documents/APCV09.pdf

[2] Papaderos, Alexandros: Metakenosis: Griechenlands kulturelle Herausforderung durch die Aufklärung in der Sicht des Korais und des Oikonomos, Meisenheim am Glan, Verlag Anton Hain 1970.

[3] Ὅταν γράφτηκε τὸ ἐνθάδε κείμενο δὲν εἶχε ἀκόμα δημοσιευτεῖ ἡ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς μελέτης τοῦΠαπαδεροῦ, ἡ ὁποία δημοσιεύτηκε τὸν Νοέμβριο-Δεκέμβριο τοῦ 2010:

Παπαδερός, Ἀλέξανδρος Κ.: Μετακένωσις. Ἑλλάδα, ὀρθοδοξία, διαφωτισμὸς κατὰ τὸν Κοραῆ καὶ τὸνΟἰκονόμο. Ἀθήνα, Ἀκρίτας 2010.

[4] σ.σ. πλὴν φυσικὰ τῆς παραπάνω μνημονευθείσας πρόσφατης μετάφρασης.

[5] πρβλ. Γιανναρᾶς, Χρῆστος: Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα, Ἀθήνα, Δόμος 1992.

[6] Ἐφημερίδα «Καθημερινή», 3.2.2008, σ. 21

[7] Α. Κοραῆς, Προλεγόμενα τῆς πρώτης ἐκδόσεως (1802) στὸ ἔργο: Βεκκαρίου, Περὶ ἀδικημάτων καὶ ποινῶν, Προλεγόμενα στοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες συγγραφεῖς, τόμ. Δ΄, ἔκδ. Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 1995, σσ. 39-40.

[8] ὅ.π., σσ. 46-47

[9] Κοραῆς, Ἀδαμάντιος, Ἐπιστολὴ ἀπό 4.11.1811, Ἀλληλογραφία, ἐκδ. Ο.Μ.Ε.Δ., τόμ. Γ΄, Ἀθήνα 1979, σ. 156

[10] Ἐλύτης, Ὀδυσσέας: Τὰ δημόσια καὶ τὰ ἰδιωτικά, Ἀθήνα, Ἴκαρος 1990

[11] Πηγή: Δήμου, Νῖκος: Ἀπολογία ἑνὸς Ἀνθέλληνα, Δοκίμιο, Ἀθήνα, Opera 1998. Διαθέσιμο στὸ διαδίκτυο:el.wikisource.org

[12] Ἐνδιαφέρον εἶναι ὅτι τὸν βαρυσήμαντο τίτλο τοῦ «Δασκάλου τοῦ Γένους» δὲν ἀπέκτησε μόνον ὁ Κοραῆς, ἀλλὰ καὶ πολλοὶ ἀπὸ τοὺς μαθητές του- ἀκόμα καὶ ὁ Θεόκλητος Φαρμακίδης, ὁ ἰθύνων νοῦς τῆς πραξικοπηματικῆς αὐτοκεφαλίας μιᾶς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας- ὁ λεγόμενος παρὰ τοῖς ἐκκλησιαστικοῖς καὶ «Αὐτοκέφαλον Τέρας».

[13] Papaderos, Alexandros: Metakenosis, S. 1-2. Adamantios Korais […] bezeichnete die Aufgabe, die sich dem Griechenland seiner Tage damit stellte, als „Metakenosis“, wörtlich „Umgießung“, nämlich Umgießung der westeuropäischen Aufklärung in das griechische Gefäß.

[14] σ. 34: Korais verwendet die sonderbare Bezeichnung „μετακένωσις“ – Metakenosis -, um diesen Prozeß am treffendsten zu charakterisieren. Aus einem Brief an die Bewohner der Insel Chios ist zu ersehen, wie er sich diese „Umfüllung“ vorstellt; „Die Übertragung der Wissenschaften nach Griechenland ist – wenn ihr der guten Methode folgt – eine wirkliche Umfüllung von den Tragkörben der Fremden in die Tragkörbe der Griechen; sie unterscheidet sich (sc. Von der gewöhnlichen Umfüllung) nur dadurch, dass wir diese anfüllen, ohne jene zu entleeren“.

[15] Metakenosis, σ. 4-5: Korais’ Kulturauffassung ist von dem Menschheitsideal der französischen Aufklärung Charakter auf. Die Geschichte ist für ihn der noch nicht abgeschlossene Übergang der Menschheit von der Barbarei zur Verwirklichung der Idealkultur. Die Einsicht in die Pluralität der Kulturen geht ihm nicht oder noch nur ferne auf; vielmehr sieht er die kulturellen Verhältnisse der verschiedenen Länder und Völker als mehr oder weniger vollkommene Annäherungen an die ihm vorschwebende Idealkultur an. In Westeuropa erkennt er nicht eine besondere Einheit, von der sich sein Heimatland zutiefst unterscheidet; er glaubt vielmehr, hier die höhere Stufe einer Idealkultur zu erblicken, die das griechische Volk seiner Tage noch lange nicht erreicht hat. Allerdings schränkt er seine Auffassung von dem höheren Stand der westeuropäischen Kultur dann noch auch wieder erheblich ein. Stets aber gilt sein Unteresse vor allem dem, was Griechenland und Westeuropa gemeinsam verblieben ist; das Trennende interessiert ihn erst in zweiter Linie.

[16] σ. 16: „[Korais] meint, aus zwei Gründen sei der Prozess des kulturellen Aufschwungs für Griechenland leichter als für andere Völker zu bewerkstelligen. Einmal habe Griechenland den Vorteil, dass es nicht erst von der “Barbarei“ in das Stadium der Zivilisation emporsteigen müsse, sondern „den Weg zu ihr zurückfindet, nachdem es, allerdings während einer langen Zeit, von ihr abgekommen war“.

[17] σ. 29: Auf Korais geht die neugriechische Bezeichnung «πολιτισμός» als Entsprechung des französischen „Civilisation“ zurück.

[18] σ. 5: Oikonomos stellt in mancher Hinsicht den Gegensatz zu Korais dar. Das Wort „Politismos“(=Kultur) kommt zwar nur selten in seinen Schriften vor, wir sind aber durchaus berechtigt, fast überall dort „Kultur“ zu lesen, wo er „Paradosis“, „Frömmigkeit“, „Charakter“ oder „Paideia“ schreibt. Seine Interesse gilt gerade dem Besonderen, dem Unterschied. Er ist überzeugt, dass Kenntnis und Erkenntnis der Vershiedenheiten nötig sind, um genau angeben zu können, wieweit sich der griechisch-orthodoxe Osten auf der einen und das Abendland auf der anderen Seite im Laufe der Zeit von ihrem gemeinsamen Ausgangspunkt entfernt haben.

[19] σ. 14: Die Grundlage des gesamten griechischen Gemeinschaftslebens (oder – um den in Griechenland geläufigen Begriff zu gebrauchen – des Koinobiotismos) ist religiös-irrationaler Natur. Es hieße, diese Grundlage missverstehen, wollte man meinen, sie sei rational fassbar; noch größer scheint uns der Irrtum jener zu sein, welche – die metaphysische Quelle des Koinobiotismos verkennend – diesen auf dem materialistisch- wirtschaftlichen Machtstreben einzelner Interessengruppen gegründet wissen und selbst auf den griechischen Freiheitskampf die oekonomisch-materialistische Geschichtsauffassung anwenden wollen.

[20] σ. 33: Das Besondere der griechisch-abendländischen Kulturbegegnung liege nach Korais in der Tatsache, dass „die Europäer das alte Griechenland nach Europa übertragen haben“. Was also die Griechen bei ihrer Begegnung mit dem Westen als Fremdes empfangen, sei nicht etwas wirklich Fremdes, sondern nur das entfremdete Eigene. Gerade hier setzt die Kritik des Oikonomos ein, der zwar dieses Gemeinsame erkennt, aber die kulturelle Einheit des griechischen Volkes doert findet, wo Korais mehr oder weniger einen Fremdkörper sieht: in Byzanz.

[21] σ.25: Diese Zeit bringt die starke Orientierung eines großen Teiles der griechischen Intelligenz am Abendlande. Sie wird von dem „Europäischen“ angezogen; das Griechische gilt ihr oft als Östliches, Byzantinisches, Verrostetes, Klerikales oder gar Türkisch-Asiatisches. Wer als guter Lehrer geachtet und als gebildet geschätzt werden wollte, musste das „aufgeklärte Europa“ kennen. σ.195: Die „westlich gesinnten“ Augklärer hatten die neuhellenische Lebensart als Produkt des „Byzantinismus“ und des „Turkismus“ abgelehnt und sich damit von der lebendigen Kultur des Volkes distanziert.

[22] σ.78: Die „Westler“, die kritiklos sich für alles Okzidentale begeisterten,

[23] Αὐτόπτης καὶ αὐτοβίωτη μαρτυρία τῆς διαδικασίας αὐτῆς μᾶς δίνεται στὸ κείμενο τοῦ Κώστα Ζουράρι «οἱ συνήθεις χάσκακες» http://library.techlink.gr/4t/article.asp-mag=1&issue=101&article=2767 .

[24] σ. 41: Eine moderne, liberale, antiklerikale und bisweilen auch anti-religiöse Grundeinstellung ist die Voraussetzung, um sich zu den „Aufgeklärten“ zählen zu dürfen. Die Skepsis gegenüber metaphysischen und religiösen Erscheinungen, die zum Streben nach rationaler Erkenntnis führt, löst die Reaktion der konservativen Orthodoxen aus.

[25] σ.77: Die Schulbücher, die Literatur überhaupt fingen an, in ihrem Geist und in ihrer Form „nach Europa zu riechen“, wie Korais charakteristisch schrieb.

[26] Κεφάλαιο «Der „Graeco-Gallismus“ Korais’» σ. 162 – 165.

[27] σ. 162: “Griechen und Gallier vereint und in Freundschaft verbunden/Sind sie nicht mehr Griechen – Galliern sondern ein Volk; Graecogallier.”

[28] σ. 163: Und selbst bei der militärischen Expansion Frankreichs erblickt Korais ein Anliegen der Freiheit: diese militärische Aktivität entstehe aus echter Liebe zur Menschheit, die unter mannigfachen Tyrannen stöhne.

[29] σ. 164: Deshalb betrachtete er die Besetzung der Ionischen Inseln durch die Franzosen (1798 - 1809) als den Anfang der Befreiung Griechenlands.

[30] σ.165: Da die aufgeklärten Franzosen es nicht ertragen könnten, „Unglück zu sehen und Stöhnen zu hören“, seien sie die einzige sichere Hoffnung der Griechen!

[31] σ. 64: weil dieser Name bei den „Europäern“ gebräuchlich sei (Greci, Grecs, Griechen)

[32] σ. 111: „Die Religion ist eine einfache Meinung und Vorstellung des Nous von Gott und den göttlichen Dingen“.

[33] σ.83: Korais dagegen misst der konfessionellen Differenzierung keine große Bedeutung bei und glaubt, klassisches Erbe und Christentum machten das aus, was er unter „Europa“ versteht. [...] Als unerlässliche Voraussetzung für die Erfüllung dieser Aufgabe (bzw. der Metakenosis) sieht Korais es aber an, dass dieser Klerus wie die Orthodoxie selbst zuvor „aufgeklärt“ wird. In dieser Forderung spiegelt sich der Einfluß der Religionsphilosophie des Francois Hemsterhuis deutlich wider.

[34] σ. 38: Er beschränkt deshalb die „Metakenosis“ auf die Elemente, welche der Einheit dienlich sind, ohne der Wesensart der einzelnen Völker zu schaden.

[35] σ. 71: Die Ideen der Aufklärung und der französischen Revolution waren die treibenden, revolutionären Kräfte in diesem Prozeß, in dem die „Metakenosis“ des westlichen Nationalismus die innere Verbundenheit der orthodoxen Völker aufzulösen begann.

[36] σ. 196: Die Art, in der Korais diese Wiedergeburt verwirklichen wollte, nämlich durch eine Befreiung vom „Byzantinismus“, […].

[37] σ. 197: Bis zu seinem Lebensende bemühte sich Oikonomos, Griechenland gegen den Einfluß des Westens abzuschirmen. Jedoch vergeblich!